التدبیرات الالهیة (کتاب)تدبیرات الهیه یکی از آثار معروف و مهم ابن عربی است که دستخوش حوادث نگردیده و از نابودی بدور بوده و به دست آیندگان رسیده و چاپ شده است. ابن عربی در خطبه کتاب می‌گوید: این کتاب کم حجم ولی پر محتوا را به تدبیرات الهیه در اصلاح مملکت انسانی نام‌گذاری کردم. در دائرة المعارف بزرگ اسلامی نیز جزو آثار ابن عربی به شمار آمده است ولی متاسفانه دکتر جهانگیری آنرا از قلم انداخته است، گر چه هنگام بیان انشاء الدوائر و عقلة المستوفر در پاورقی متذکر میشود که این دو کتاب به انضمام تدبیرات الهیه در لیدن به چاپ رسیده حتی انشاء الدوائر را دو بار با دو نام متفاوت ذکر می‌کند. ۱ - انگیزه تالیفوی مکان و انگیزه تالیف آنرا در اولین باب تدبیرات چنین می‌نگارد: «و سبب تالیف این کتاب آن است که وقتی شیخ ابو محمد عبدالله موروری را در شهر مورور زیارت کردم، نزد وی کتاب سر الاسرار را (که کتابی منسوب به ارسطو است) دیدم که حکیم ارسطو آن را برای ذو القرنین تصنیف کرده بود چون خود را از رفتن با وی ناتوان دیده بود. پس ابو محمد به من گفت: این مولف به تدبیر این مملکت نظر داشته است و من از تو می‌خواهم که با تالیف سیاست مملکت انسانی که سعادت ما در آن است، آن را برابر کنی. من درخواست وی را پذیرفتم و در این کتاب از معانی تدبیر ملک، بیشتر از آنچه آن حکیم نگاشته بود، نوشتم و در آن اموری را در مورد تدبیر ملک کبیر بیان داشتم که حکیم از بیان آن غفلت کرده بود، و آن را در مدتی کمتر از چهار روز، در مدینه و شهر مورور تحریر کردم. حجم کتاب حکیم یک چهارم یا یک سوم حجم این کتاب است.» [۱]
ابن عربی چهره برجسته عرفان، ص۳۸.
شیخ اکبر تدبیرات را قبل از فتوحات مکیه نوشته است به همین جهت در چندین جای فتوحات به آن استناد نموده است که به بعضی از آنها اشاره میشود. وی در جلد اول فتوحات صفحه ۶۳ [۲]
فتوحات مکیه، ابن عربی، ج۱، ص۶۳.
می‌گوید: در کتاب تدبیرات الهیه معنی کتاب و کاتب را شرح دادیم و گفتیم که امهات و اصول کتب سه است: ۱- کتاب مسطور ۲- کتاب مرقوم ۳- کتاب مجهول و نیز در جلد سوم صفحه ۲۶۲ گوید: در تدبیرات الهیه نحوه ناطق بودن حیوان و علم آداب پادشاهان و شیوه اداره مملکت را بیان کردیم. [۳]
فتوحات مکیه، ابن عربی، ج۳، ص۲۶۲.
۲ - جایگاه کتابعارفان نامدار در تالیفات و تحقیقات خود از این کتاب بسیار استفاده نموده‌اند به عنوان مثال ابن فناری در مصباح الانس صفحه ۱۲۹ [۴]
مصباح الانس، ابن فناری، ص۱۲۹.
تحقیقی پیرامون حواس و خیال از تدبیرات الهیه بدینگونه نقل می‌کند: شیخ در تدبیرات گوید: حواس محسوسات را می‌گیرند و آن را به حس مشترک می‌دهند که همان مالک خراج و مالیات خیال است و آنها را از حس مشترک به خزانه خیال منتقل می‌کنند و در این هنگام محسوسات به متخیلات تبدیل میشوند. بطور معمول نویسندگان پر اثر رسائل تک نگاری را بصورت موضوعی و دقیق به رشته تحریر در می‌آورند و به همین خاطر اینگونه آثار از تخصص و اهمیت ویژه برخوردارند و محیی الدین نیز از این قاعده مستثنا نیست فلذا رسایل ایشان در موضوع خود کم نظیر یا بی نظیرند. تدبیرات الهیه نیز این چنین است یعنی پیرامون موضوع آن که نحوه حکومت روح متعالی انسانی بر مملکت بدن به تدبیر‌های الهی است، بدین گونه که در این رساله مطرح شده در هیچیک از آثار ایشان یافت نمی‌شود بنابراین تدبیرات الهیه در موضوع خود بی نظیر است و حتی فتوحات مکیه که بزرگترین دائرة المعارف عرفان‌پژوهی است عرفان‌پژوه را از از مطالعه این کتاب بی نیاز نمی‌کند. این کتاب مشتمل بر یک خطبه، تمهید، مقدمه و بیت و یک باب است. ۳ - موضوع کتابوی در خطبه می‌گوید: موضوع این کتاب دقایق توحیدی در تدبیر ملک و مملکت انسانی است و این لباب و مغز تصوف و معرفت است که عارف و عامی و عام و خاص بدان نیاز مبرم دارند. ۴ - گزارش محتوا۴.۱ - خطبهخطبه در حمد و ستایش از حق تعالی و پیامبر و تجلیل از مقام شامخ انسانی است. و در تمهید مقایسه بین مقام فردیت که مختص حق تعالی و زوجیت که مخصوص انسان است، می‌باشد. ۴.۲ - مقدمهمقدمه در اسرار و علوم و دقایق تصوف و معرفت است. وی در مقدمه عرفان پژوه را به مطالعه یکی از آثار مهمش در موضوع اسرار طریقت و تصوف بنام «مناهج الارتقاء الی افتضاض ابکار البقاء المخدرات بخیمات اللقاء» ارجاع میدهد و اضافه می‌کند که این کتاب محتوی سیصد باب است که برای هر بابی ده مقام است که در مجموع سه هزار مقام میشود. [۵]
التدبیرات الالهیة، ابن عربی، ص۱۰۸.
سپس می‌گوید: سنگ زیر بنای تصوف و معرفت تسلیم و تصدیق است به همین خاطر بزرگان طریقت فرموده‌اند: سالک به حقیقت نمی‌رسد تا اینکه هزار دوست گواهی دهند که او زندیق و کافر است، تائید این مطلب ابیاتی است که سید پرهیزکار و خشنودی از دودمان علی علیه‌السّلام سروده است: انی لاکتم من علمی جواهره کی لا یری الحق ذو جهل فیفتتنا فقد تقدم فی هذا ابو الحسن الی الحسین و وصی قبله الحسنا یا رب جوهر علم لو ابوح به لقیل لی انت ممن یعبد الوثنا و لاستحل رجال مسلمون دمی یرون اقبح ما یاتونه حسنا من گوهرهای علمی را از دانشم پنهان می‌کنم تا جاهل متوجه حق نشود و به گرفتاری بیفتد. هر آینه ابو الحسن علی علیه‌السّلام در گذشته این مطلب را به فرزندانش حسن و حسین علیهماالسلام سفارش نموده است. چه بسا گوهر دانش که اگر لب بدان بگشایم به من گویند تو بت پرستی و هر آینه مردان مسلمان ریختن خونم را حلال و جایز می‌شمارند و اینکار پست و زشت را بهترین کار می‌انگارند. عقلاء بر آنند که پیامبر از جانب خدا سخن می‌گوید نه از روی هوس و این را از روی تقلید و تسلیم قبول کردند و علت و دلیل آن را درخواست نکردند بلکه فقط از پیامبر پیرامون چیزها و مسایل سوال بدون دلیل می‌کردند تا اینکه از طرف خدا نهی از سوال بدون دلیل شدند. اما از تو‌ای سالک طریق اگر درخواست دلیل و برهان از سیر و سلوک و اسرار الهی کردند، در پاسخ آنان بگو: دلیل به شیرینی عسل و لذت جماع چیست؟ و ماهیت و تعریف آنها چگونه است؟ حتما در پاسخت گویند: اینها علم ذوقی است تا نچشی ندانی، تعریف و ماهیت ندارند، دلیل و برهان بردار نیستند. تو نیز در مقابل بگو: سیر و سلوک و اسرار و رموز نیز ذوقی و چشیدنی و تجربی است و فوق طور عقل و برهان است تا نشوی ندانی. ۴.۳ - ابواب کتابفهرست ابواب کتاب ۱- در وجود خلیفه‌ای که پادشاه بدن است و آراء صوفیان پیرامون آن و تعابیر آنان از آن و اینکه آن جز روح نباشد. ۲- اختلاف دانشمندان در ماهیت و حقیقت روح ۳- در بنیان نهادن شهر بدن و تفاصیل آن که مملکت خلیفه و روح است. ۴- در بیان علت وقوع نزاع عقل و عشق. در این باب شرایط دهگانه خلافت و امامت روح بر نفس و بدن را مورد کاوش قرار میدهد که بدین‌قرارند ۴-۱- بلوغ روحی که مراد اتصال به مقام الهی است. ۴-۲- عقل روحی که مراد ادراک واردات از خداست. ۴-۳- آزادگی روحی که از غیر خدا باید آزاد باشد. ۴-۴- ذکوریت و مردانگی روحی زیرا امامت و خلافت شایسته زن نیست بدلیل اینکه منصب قضاء و شهادات در بیشتر احکام شرعی از زنان منع گردیده و نفس چون مونث و مصدر فسق و فجور است نمی‌تواند امام شود بخلاف روح که مجرد و مذکر است و مبدء تقوا و صداقت است. ۴-۵- نسبت روحی که مراد از آن دخول در مقامات محمدی است. ۴-۶- سلامت قوه چشم و گوش روحانی که مراد از آن دیدن به حق و شنیدن به حق است که حدیث قرب نوافل و فرایض دلیل آن است. ۴-۷-۸- امداد و نصرت روحی که مراد از آن یاری رساندن به روح به وسیله فرشتگان توسط حق تعالی است. ۴-۹- علم لدنی روحی ۴-۱۰- ورع روحی که مراد از آن این است که شریعت ردای آن و حقیقت لباس آن باشد. ۵-در اسم اختصاصی امام به خلیفه است که جز یکی از چهار نفر نیست. پادشاهان ظاهری بر چهار قسمند الف) سخی و بخشنده بر خود و مردم که بهترین قسم و مستحق خلافت اینانند. ب) لئیم و خسیس بر خود و مردم که بدترین قسم است. ج) سخی و بخشنده بر خود و لئیم و خسیس بر مردم. د) لئیم و خسیس بر خود و سخی و بخشنده بر مردم. سالکان و پادشاهان معنوی نیز بر چهار صنفند. الف) عالم عامل که سخی بر خود و بدن است و مستحق خلافت الهی است. ب) بی علم و عمل که لئیم بر خود و بدن است. ج) عالم بی عمل که سخی بر خود و لئیم بر بدن است و این سالکی است که اهل شهوت و ارتکاب محرمات است. د) عامل بی علم که لئیم بر خود و سخی بر بدن است و این سالکی است که در سیر و سلوک اهل تقلید است و از مشاهدات و مکاشفات الهی بی بهره است. مراد از سخاوت ایثار هنگام نیاز است بدون کم و زیادی و مراد از خساست منع و بخل هنگام نیاز است و هر که بیش از حد ایثار کند افراط کرده و اگر کمتر از حد ایثار کند تفریط نموده است. ۶- در عدالت است که همان قاضی شهر انسانی است. ۷- در وزارت است که همان قوه عاقله است. ۸- در فراست شرعی و فلسفی است. مراد از فراست شرعی نوری از انوار الهی است که در حدیث آمده: اتقوا فراسة المومن فانه ینظر بنور الله. و فراست فلسفی معارف فکری و علوم نظری و احکام تجربی است. در این باب میان فراست شرعی و فراست حکمی نیز مقایسه به عمل آمده است. ۹- در شناخت کاتب و صفات و کتب است. ۱۰- در تعیین نگهبانان و عوامل و ماموران مالیات و خراج بدن است. ۱۱- در انتقال مالیات بدن به حضرت الهیت و سرپرستی امام مقدس بر آن و انتقال از آنجا به سوی حق تعالی ۱۲- در تعیین سفیران و فرستادگان به سوی دشمنان در شهر بدن ۱۳- در سیاست و تربیت نیروهای نظامی و انتظامی و مراتب آنها. ۱۴- در سیاست گذاری جنگ‌ها و لشگر هنگام مقابله با دشمن ۱۵- در بیان رمزی که بدان بر دشمنان این مملکت پیروزی حاصل میشود. ۱۶- در ترتیب غذای روحانی در فصل‌های سال برای استواری پادشاه مملکت انسانی و بقاء آن. ۱۷- در خواص اسراری است که در وجود انسان نهفته است و در آن پنج فصل است. ۱۸-۱۷-۱- در شناخت افاضه نور یقین بر دل توسط عقل. ۱۹-۱۷-۲- در شناخت حجاب‌هایی که مانع ادراک ملکوت توسط چشم دل است. ۲۰-۱۷-۳- در لوح محفوظ و لوح محو و اثبات. ۲۱-۱۷-۴- در اسباب و علل سر و صدا و وجد و حرکت هنگام سماع و شرح حدیث قرب فرایض: کنت سمعه الذی یسمع به. ۲۲-۱۷-۵- در سفارش به مرید و در آن چند فصل است. اولین گام برای نجات مرید پیدا نمودن استاد حقیقی است. ۱- نماز و آداب و شرایط آن ۲- حد و اندازه خوردن و آشامیدن ۳- در شغل و توکل ۴- در مصاحبت با استاد و ترک مصاحبت با دیگران حتی شاگردان استاد. ۵- در آداب حضور در مساجد ۶- در حفظ و مواظبت بر خواطر و اندیشه‌ها و ترک سوء ظن به خلایق و اشتغال به حسن ظن و بهترین شیوه - تصحیح خاطر خدمت بدون چشم داشت به خلایق است. ۵ - چاپاین کتاب در ۱۳۸ صفحه به انضمام انشاء الدوائر و عقلة المستوفر در ۲۴۰ صفحه با حروف ماشینی به همراه پاورقی‌های لاتین و عربی که معمولا نسخه بدل می‌باشد در چاپخانه بریل در شهر لیدن هلند در تاریخ ۱۳۳۹ هجری به زیور طبع آراسته گردیده است. ۶ - پانویس
۷ - منبعنرم افزار عرفان ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |